Kazakistan’ın DTÖ Üyeliği, Tengenin Devalüasyonu ve Ekonomi-Politik Sonuçları

Kazakistan’ın DTÖ Üyeliği, Tengenin Devalüasyonu ve Ekonomi-Politik Sonuçları Prof. Dr. Mehmet DIKKAYA (9 Temmuz 2015)

Sovyet sistemi dağıldığında yeni bağımsız devletlerin ne olacağı sorusu önem kazandı ve bağımsızlık sonrası süreç Orta Asya için oldukça zor geçti. Bu zorluk, coğrafi ve ekonomik nedenlerden ziyade bağımsız bir devlet geleneğine sahip bulunmama faktörü ile ilgili oldu.[1] Diğer Orta Asya ülkeleriyle karşılaştırıldığında, iktisadi potansiyel açısından en şanslı ülke olarak göze çarpan Kazakistan’ın yeni uluslararası düzene uyum çabası ve sonuçları da tarihten bağımsız olarak açıklanamaz.[2] Zira Orta Asya’da Çarlık Rusya’sı ile en hızlı bütünleşen bölge Kazak toprakları oldu.[3] Bu eğilimde Özbek hanları ile devam eden rekabet etkili olmuşsa da bölgesel rekabet açısından 19. YY şartları tersine döndü. 1990’larda SSCB dağıldığında BDT içinde iktisadi potansiyel açısından Kazakistan, Rusya ve Ukrayna’dan sonra üçüncü sırada yer aldı.[4] Bu tarihsel perspektiften bakılırsa ve 1990’larda enerji rezervlerinin kesinleşmemiş olduğu düşünülürse, çağdaş Kazakistan’ın ekonomik gelişme çizgisi şaşırtıcı değildir.[5] Kazakistan, nüfusu, ekonomik kaynakları, topraklarındaki Baykonur Uzay Üssü ve Rusya’ya coğrafi yakınlığı ile bölgede ayrı bir öneme sahiptir. Kırgızistan, diğer ülkeler gibi zengin kaynaklara sahip değildir. BDT içinde Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyesi ilk üye olan Kırgızistan (1997’de), iç pazarının küçük olmasından dolayı diğer yabancı yatırımcılar için fazla cazip olmamıştır.[6] Aşağıda liste halinde verilen diğer BDT üyesi ülkelerin DTÖ üyeliklerinin de, Kırgızistan’a benzer şekilde bu ülkelerin ticaret performanslarına büyük bir katkı yaptığı söylenemez. Bu eksende DTÖ’nün ekonomik etkinliği masaya yatırıldıktan sonra Kazakistan’ın Temmuz 2015’te bu örgüte üye olmasının ekonomik sonuçları ile ilgili bir şeyler söylenebilir. Tablo 1.BDT Ülkelerinin DTÖ Üyelikleri(5 Eylül 2015 İtibarıyla) Ülke Üyelik Durumu Başvuru Tarihi Üyelik Tarihi Kırgızistan ÜYE 13 Şubat 1996 20 Aralık 1998 Gürcistan ÜYE 18 Haziran 1996 14 Haziran 2000 Ermenistan  ÜYE 31 Ocak 1995 05 Şubat 2003 Ukrayna ÜYE 30 Kasım 1993 (GATT) 16 Mayıs 2008 Rusya ÜYE 14 Haziran 1993 (GATT) 22 Ağustos 2012 Tacikistan ÜYE 29 Mayıs 2001 02 Mart 2013 KAZAKİSTAN ÜYE 29 Ocak 1996 27 Temmuz 2015 Azerbaycan Gözlemci 30 Haziran 1997 - Özbekistan Gözlemci 8 Aralık 1994 - Kaynak: www.wto.org (Erişim: 05.09.2015) Kazak Dış Ticaretinin Genel Eğilimleri Kazakistan, dış politikada Rusya, ABD, Çin ve AB arasında denge politikası izlese de Moskova, hem ekonomik hem politik ilişkilerde eşit ortaklar arasında birinciliğini sürdürmektedir. Bu ortaklık, siyasi ve ekonomik faktörlerle beraber coğrafi ve kültürel işbirliği ekseninde de şekillenmektedir. Buna göre, Rusya ile ilişkilerde nedensellik yanında zorunluluk da söz konusudur. Daha çok karşılıklı ekonomik kazanımların siyasi yaklaşımları belirlediği Moskova-Astana düzlemi, iki ülke ilişkilerinin sınırını çizmekle kalmamakta, Avrasya’da Rusya öncülüğünde kurulan bölgesel örgütlerin de zeminini oluşturmaktadır. Bu açıdan, Rusya-Kazakistan ilişkileri bölgenin kaderini etkileme potansiyelini taşımaktadır.[7] Tablo 2: KazakistanEn Büyük On İhracat Pazarıile Ticareti (2013, milyon $) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Çin 1967 2424 3593 5640 7677 5889 10122 16292 16484 14567 Fransa 1468 2665 3347 3983 5389 3381 4433 5415 5633 6208 Almanya 212 409 554 392 614 898 1750 1610 1838 5361 Rusya 2838 2927 3731 4659 6228 3547 2703 0.00 0.00 5352 İtalya 3108 4191 6892 7774 11920 6687 9579 15045 15466 4435 Kanada 246 528 287 420 398 1385 2448 2629 3080 2518 Romanya 32 460 747 686 1011 840 1282 2266 3034 2169 İspanya 281 464 968 776 897 580 921 1135 768 1936 Yunanistan 5 139 383 376 502 545 993 575 667 1718 Avusturya 1 1 1 3 3 1197 2529 3877 4956 1605 Kaynak: IMF, Direction of Trade Statistics (DOTS), 30.04.2015 Bu işbirliği alanlarına ilişkin olarak ortaya çıkan dış ticaret akımları açısından, Avrasya Ekonomik Birliği ekseninde aralarında gümrük birliği bulunan Rusya, 2004-2013 yılları arasında Kazakistan’ın ithalatında ilk sırada yer almakta ve Kazak ihracatı açısından da ilk beş ülke arasında bulunmaktadır. Örneğin 2013 yılında Rusya, Orta Asya’ya yaptığı ihracatın %70’ini Kazakistan’a gerçekleştirmekte, Orta Asya’dan yaptığı ithalatın ise %80’ini bu ülkeden karşılamaktadır.[8] Tablo 3:Kazakistan En Büyük On İthalat Ortağıile Ticareti (2013, milyon $) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Rusya 4813 6591 9073 11627 13766 8897 5058 0.00 0.00 19395 Çin 758 1252 1923 3507 4565 3570 3962 5021 7498 13794 Almanya 1053 1301 1810 2587 2574 2042 1845 2082 2271 2784 Ukrayna 723        845 984 1529 2105 2132 1361 1734 2923 2332 ABD 563 1205 1106 1626 1931 1394 1322 1716 2120 1205 G. Kore 248 256 359 626 423 374 526 622 957 1182 Türkiye 342 400 558 959 971 571 619 729 786 1143 İtalya 426 680 1431 1131 1241 1916 1587 1145 960 1020 Beyaz Rusya 144 208 284 396 396 367 225 0.00 0.00 957 Özbekistan 228 254 320 538 516 304 473 771 817.20 915 Kaynak: IMF, Direction of Trade Statistics (DOTS), 30.04.2015 Rusya’nın Orta Asya pazarlarında en güçlü olduğu ülke olan Kazakistan’ın, ortak kara sınırlarının yarıdan fazlasını paylaşıyor olmanın yanında bu ülkede 1991’deki bağımsızlıktan beri, zamanla önemi azalsa da varlığını sürdüren büyük Rus nüfusun varlığıdır. 2009 yılı verilerine göre[9], bu ülkedeki toplam nüfusun %63’ünün Kazak olduğu bu ülkede yaklaşık olarak %27 civarında Rus ve Ukraynalı yaşamaktadır. Kazakistan’da daha ağırlıklı olmak üzere ve genelde tüm Orta Asya ülkeleri için belli ölçülerde geçerli olacak şekilde Rusça yaygın olarak iletişim dili varlığını sürdürmekte ve ticaretin dili olarak hala büyük ölçüde geçerliliğini korumaktadır. Tablo 4:Kazakistan’ın Dünya İle Toplam Dış Ticareti (2012-2014, Milyar $) Yıl İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi 2012 85,448 26,752 112,200 2013 62,629 54,403 117,032 2014 55,058 49,815 104,873 Kaynak: IMF, Direction of Trade Statistics (DOTS), 30.04.2015 Kazakistan’ın Rusya’dan ithal ettiği ürünlerin (2012 ve 2013 verilerine göre) yaklaşık %38’ini mineral ürünler, yaklaşık %20’sini makine, araçlar ve cihazlar, %15’ini metal ürünleri, %10’unu kimyasal ürünler, %8’ini bitkisel ve gıda mamulleri oluşturmuştur. Buna karşılık Rusya’ya mineral mamuller, makine ve araçlar, metal ve kimya sanayi ürünleri ile tekstil ve ayakkabı gibi mamuller satmaktadır.[10] Kazakistan, coğrafi olarak, hem Tacikistan dışında bütün Orta Asya ülkelerine sınır komşusu olması, hem de Rusya ve Çin ile paylaştığı uzun sınırlar ekseninde Avrasya bölgesi için önemli merkez bir ülke olma özelliği taşımaktadır. Tablo 5: Kazakistan’ın Kara Sınırlarını Oluşturan Devletler (Km)  Ülke Yön Uzunluk Oran (%) Rusya  Kuzey 6.846 56 Özbekistan  Güney 2.203 18 Çin Güneydoğu 1.533 13 Kırgızistan  Güney 1.224 10 Türkmenistan  Güneybatı 379 3 Kazak Dış Ticaretinin İçerik ve Mal Gurubu Analizi[11] Kazakistan, dünya pazarlarında önemli ihracatçı ülkelerden birisi olma özelliğine sahiptir. Bu bağlamda DTÖ tarafından yapılan hesaplamalarda, Avrupa Birliği’nin yapmış olduğu bölge-içi ticaret hariç tutulduğunda,Kazakistan 2013 yılında %0,5’lük payla dünyadaki en büyük 30. Büyük ihracatçı ülke ve %0,3’lük payla 39. büyük ithalatçı ülke olarak belirlenmiştir. Aynı yıl için Kazakistan 12 milyar dolarlık “hizmetler ithalatı” yaparak %0.4’lük payla 39. sırada yer almıştır. Bu ülkenin küresel ekonomik merkezlerle yaptığı ticaret son yıllarda hızla artmaktadır. Örneğin, 2005 yılında AB’nin dünyadan yaptığı ithalattaKazakistan %0,3’lük bir paya sahipken 2013 yılında bu oran %0,5’e yükselmiştir. Mal ithalatı açısından da AB’den 2013 yılında yaklaşık 10 milyar dolarlık ithalat yaparak 2005’teki %0,1’lik ithalat payı 2013’te %0,2’ye yükselmiştir. Benzer şekilde 2005 yılında toplam mal ithalatının %8’ini “tarım ürünleri” (buna paralel olarak gıda ithalatı) oluştururken 2013 yılında bu ürünlerin toplam ithalat içindeki payı yaklaşık %10’a ulaşmıştır. 2005 yılında Kazakistan’ın toplam mal ihracatının %70’ini “fosil yakıtlar” oluştururken 2013 yılında bu oran %76’ya yükselmiştir. Toplam ithalatı ise bu yıllar arasında toplam ithalatın %11-12’sini oluşturmuştur. Buna mukabil olarak, Kazakistan’ın “sanayi ürünleri ihracatı” 2005’te toplam ihracatının %12’sini oluştururken 2013 yılında bu oran %10’un altına düşmüştür. Aynı yıllar için bu ülkenin “sanayi ürünleri ithalatı”, toplam ithalatının %77-78’i aralığında kalmaya devam etmiştir. Kazakistan’ın mal ithalatı içerisinde “ofis ve telekom ürünlerinin” payı ise 2005’te %4 iken 2013 yılında %6’ya yükselmiştir. Yine bu yıllarda ithalatının yaklaşık %9’unu “otomotiv ürünleri” oluşturmuştur. Kazakistan, aynı zamanda dünyanın en büyük inşaat ürünleri ithalatı yapan ülkelerinden biridir. Bu bağlamda 2012’de 2,7 milyar dolar, 2013 yılında ise 1.8 milyar dolar inşaat ürünler ithal ederek bu alanda 2012 yılında %4’lük bir dünya payına sahip olmuştur. Kazakistan’ın Dünya Ticaret Örgütü Üyeliği Süreci 2014 yılı itibarıyla 17,3 milyonluk nüfusu ve 212 milyar dolarlık GSYİH’ı[12] ile 1990’ların başından beri büyük bir ekonomik dönüşüm yaşayan Kazakistan, Ocak 1996’da resmen başvurduğu DTÖ ile 19 yıl süren müzakere sürecinin ardından üye oldu. Orta Asya Ülkeleri içerisinde nispeten küçük ekonomiler olan Kırgızistan’ın 1998’de, Tacikistan’ın 2013’teki tam üyeliklerinin ardından üçüncü tam üye ülke haline geldi.Özbekistan’ın gözlemci üyelik statüsünün devam ettiği DTÖ’ye Kazakistan, hali hazırda 162. üye olarak katıldı. Küresel ekonomik kurumlar arasında merkezi ABD dışında (İsviçre’nin Cenevre şehri) belirlenmiş olan az sayıda kurumdan birisi olan DTÖ’ye Kazakistan’ın katılım töreninde Kazak Devlet Başkanı Nazarbayev ve DTÖ Genel Sekreteri Azevedo hazır bulunarak resmi protokol imzalandı. Kazakistan’ın ticaret hacmi 2013 yılında 120 milyar dolara yaklaşmış ve dış ticaret hacminin çok büyük kısmını DTÖ üye ülkeleri ile gerçekleştirmektedir. Kazakistan'ın DTÖ üyesi olması için yürütülen görüşmeler, yatırımların liberalizasyonu, kamu ihale rejimi mevzuatının düzenlenmesi, gümrük tarifesi oranlarının DTÖ kuralları çerçevesinde düşürülmesi, ithalat lisansı mevzuatlarının çıkarılması ve fikri mülkiyetin korunması gibi başlıklar altında gerçekleşti. Kazakistan'ın DTÖ’ye katılımıyla, temelleri 1994’te atılan Avrasya Gümrük Birliğitarifeleriyle düzenlenen gümrük vergilerinin yapısı da etkilenecektir. DTÖ üyeliği ile birlikte Kazakistan’ın aynı zamanda hem Rusya  hem AvrasyaEkonomik Birliği ile gümrük anlaşmalarında düzenlemeler yapması gerekecektir. Bölgesel anlaşmaların dünya ticaretinin yaklaşık %80’ini ilgilendirdiği düşünüldüğünde ve AB ile ABD arasında Trans Atlantik Ticaret Anlaşması müzakereleri yürüterek DTÖ’nün etkinliğinin azalabileceği konusunda kuşkular yoğunlaşmışken, korumacılık yanlısı eğilimlerin de bir yandan güç kazanmaya başladığı dikkate alınırsa dünya ticaretinin serbestleşmesi konusunda bazı engellerin ortaya çıkacağı söylenebilir. Ülkelerin kendi mevzuatları ile DTÖ kurallarının uyumlulaştırılması konusunda çoğunlukla problemler yaşanmaktadır. Bu anlamda, zaten %80’lere yaklaşan bir fosil yakıt ihracatı yapısı ile üretim çeşitliliği konusunda, bağımsızlık sonrası dönemde yeterince gelişememiş Kazakistan için DTÖ üyeliğinin büyük bir refah artışı sağlayacağı beklenmemelidir. Buna rağmen, yabancı yatırımcıların, DTÖ üyesi bir ülkeye yatırım yapmak konusunda daha rahat olacakları, dış ticaret rejimi DTÖ sistemi ekseninde kontrol edilen bir ülkenin ihracat ve ithalat bağlarının daha fazla gelişeceği rahatlıkla söylenebilir. 2007’de ortaya çıkan küresel mali kriz sonrası dönemde meydana gelen dünya ekonomisindeki daralmanın etkilerinin aşılmaya başladığı son yıllarda, Kazakistan gibi fosil yakıtları ihracatına bağlı ekonomiler için en önemli gelir kalemi olan petrol fiyatlarındaki düşüş, bu tür ülkelerin yeni bir kriz riski ile karşı karşıya kalmasına neden olmuştur. Tengenin Değer Kaybı: Devalüasyon Sonrası Risk ve Fırsatlar  DTÖ üyeliğinin üzerinden bir ay geçmemişti ki, 20 Ağustos 2015’te Kazak hükümeti, döviz kuru rejimini liberalize etme kararı aldıktan hemen sonra %26 civarında değer kaybetti. Para politikasındaki bu değişimin en önemli sebebi ham petrol düşüşten kaynaklanan dış faktörler oldu. Tenge’nin değer kaybetmesinin bazı pozitif etkileri olacağı düşünülse de sosyal ve ekonomik problemlerin çözümü için yeterli olmayacaktır. Gerçekte, petrol fiyatlarının düşük seyrettiği uzun bir zamandır Kazakistan ciddi bir ekonomik riskle karşı karşıya bulunuyor. Rus rublesindeki aşırı değer kaybı sonrasında ucuzlamış Rus mallarının iç üretim üzerindeki negatif etkisini azaltacak şekilde üreticilere destekler verilmesi gibi önlemler yeterli olmayınca para politikasının değiştirilmesi yönünde bir tercih gündeme gelmiş görünüyor. Aslında temel sorun, ham madde ihracatına dayalı bir gelir kaleminde ortaya çıkan dalgalanma nedeniyle oluştu. Bu eksende gelirlerdeki aşırı düşüş sonucu 2015 bütçesi birkaç kez revize edilmek zorunda kaldı. Kasım 2014’teki 80 dolarlık ham petrol varil fiyatı dikkate alınarak hazırlanan bütçe, hesapların beklendiği gibi çıkmaması ile birlikte %10 kesintiye maruz kaldı. Zira petrolün varil fiyatı Ocak 2015’te 50 dolara, Ağustos’ta ise 30-40 dolar aralığına geriledi.[13] Petrolün varil fiyatındaki dalgalanmalara paralel olarak Tenge’nin istikrarını korumak için son 2 yılda Merkez Bankası ve Petrol Fonu’ndan 28 milyar dolar para piyasaya sürüldü ve rezervler bu yılın Temmuz ayında 96 milyar düzeyinde kaldı. Aralık 2014’te Rus rublesinin iki kat değer kaybetmesi sonucu Kazakistan’da imalat sanayide rekabetçilik büyük zarar gördü. Ekonomi bütünüyle Ruble’deki devalüasyondan negatif olarak etkilendi ve Kazakistan’dan dışarıya önemli miktarda sermaye kaçışı gözlendi. Diğer bir faktör ise, Kazakistan’ın Avrasya Ekonomik Birliği üyeliği sonrası Rusya’dan yapılan ithalata karşı korumasız hale gelmesidir. Çin para birimi Yuan’ın değer kaybetmesi ve petrolün varil fiyatının 50 doların altına düşmesi Tenge’nin devalüe edilmesinin diğer önemli nedenleri olarak gösterilebilir. Tenge’de meydana gelen değer kaybı piyasada büyük bir panik meydana getirmiş, ülkede dövize hücum başlatarak bazı pahalı malların fiyatlarında yükselme beklentisi ile lüks mağazalara hücum başlatmıştır. Bunun sonucu olarak hükümete ve bürokratik kesimlere karşı güvende önemli bir gerileme olduğu gözlenmiştir. Buna rağmen, Kazakistan’da döviz kurunun serbestleştirilmesi, ilkesel olarak bazı avantajlara neden olabilir. Öncelikle, Rus malları ile rekabet ihtiyacı içinde olan yerli üreticiler ve hammadde ihracatçısı KazMunaiGaz, metal üreticileri, KAZ Mineralleri ve Chevron ile ArcelorMittal gibi hammadde üreten yatırımcılar için rekabet avantajı sağlayabilir. Bunun sonucu olarak üretimde bir düşüşün ortaya çıkmamasının, işsizlik oranlarının yükselmesi riskini azaltabileceği de düşünülebilir. Üstelik DTÖ üyeliğinin neden olabileceği kısa vadeli risklerden korunma açısından da serbestleşmede bazı yararlar vardır. Bu konuda ortaya çıkabilecek risklere gelince, öncelikle devalüasyonun enflasyonist etkilerine değinmekte yarar vardır. Kısa vadede fiyat düzeyinin yükselmesinin yurt içi tüketim harcamalarını azaltacağı ve küçük işletmelere ters etki yapacağı ileri sürülebilir. Benzer bir dalgalanma ve problematik finans sisteminde de ortaya çıkabilir. Tenge cinsinden gelir elde edip dolar cinsinden borçlanmış olan girişimcilerin bu noktada, 1990’larda Türkiye’de de bolca yaşandığı gibi, zarara uğramaları hemen hemen kesin gibidir. Piyasaya bırakılmış bir döviz kuru sistemi, genellikle kurlarda istikrar beklentisinde ola yabancı yatırımcıların kararlarını da negatif yönde etkileyebilir. Hükümet kanadını zor durumda bırakma potansiyeli taşıyan bu durum, gelir düzeyinin düşmesi sonucu işçilere yapılan bazı ödemelerin devam edememesine neden olursa, riskler artabilecektir. Bu sürecin ortaya çıkarabileceği sorunlarla etkin olarak mücadele edilememesi halinde önemli siyasal risklerin de kapıda belireceğine hemen hemen kesin gözüyle bakılabilir. Uzun zamandır orta üst gelir gurubu ülkeleri içinde, olabildiğince küçük (17 milyon civarı) bir nüfusla yaşamaya devam eden ve 2014’te petrol fiyatları düşmeye başlayıncaya kadar bunu sürdüren kesimlerde sosyal tansiyonun yükseleceği ifade edilebilir. Üstelik1989’dan beri Kazakistan’ın liderliğini yapan 75 yaşındaki Nursultan Nazarbayev’in devlet başkanlığının daha fazla tartışılabilir hale gelmesi bile söz konusu olabilir. Devlet mülkiyetinde veya kontrolü altında bulunan büyük firmaların etkinliğinin de tartışılmaya başlanması anlamına gelecek bu durum ülkeye demokrasinin gelmesine önayak olmayacaktır kuşkusuz fakat en azında bu konuda mevcut seçeneğin dışında (daha doğrusu tek seçenek) alternatif arayışların doğmasına neden olabilir. Sovyet sistemi çöktükten sonra Batı’da eğitim görmüş bazı yeni genç idarecilerin (Almatı ve Çimkent’in yeni belediye başkanları gibi) yıldızının parlamasına neden olabilecek bu durum, bir ekonomik krizden ülke için önemli uzun vadeli siyasal sonuçlar ortaya çıkarma potansiyelini de harekete geçirebilecektir. [1]Aksana B. Reznikova, “Rasiya, Turtsiya i İran vı Sentralni Azii”, Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodniye Atnaşeniya, Ocak 1997, s. 56. [2] Mehmet Dikkaya ve Ali Bora, “Çağdaş Kazakistan’ın Ekonomi Politiği ve Türkiye’nin Yeri Türkiye’nin Yeri” Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi, Cilt:1, Sayı: 2, 2006, s. 112. [3]Zharmukhamed Zardykhan, “Kazakhstan and Central Asia: Regional Perspectives”, Central Asian Survey, Vol. 21, No: 2, 2002, s. 167. [4]Lester Thurow, “Komünizmden Kapitalizme Geçiş”, Küresel Rekabet (çev. M. Özel), İz Yayıncılık, İstanbul, 1994, s. 133. [5]Nurettin Can, “The Impact of Small Busineses on the Economic Development of Kazakhstan”, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı: 17, 2003, s. 34–35. [6]İlyas Kamalov, Türk Cumhuriyetlerinin Bağımsızlıklarının 20. Yılında Rusya’nın Orta Asya Politikaları, Ahmet Yesevi Üniversitesi, Ankara, 2011, s. 25. [7] Kerim Has, “Orta Asya’nın Bölgesel Dinamikleri Çerçevesinde Rusya-Kazakistan İlişkileri”, USAK Analiz, No: 23, Ağustos 2013, s. 3. [8]IMF, Direction of Trade Statistics (DOTS) (Erişim: 30.04.2015) [9]https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html (Erişim: 30.04.2015) [10]The Embassy of the Russian Federation to the Republic of Kazakhstan, http://www.rfembassy.kz/eng/lm/dvustoronnie_otnosheniya/rossiya-kazakhstan/ (Erişim: 30.04.2015) [11]World Trade Organization, International Trade Statistics 2014, s. 29, 34, 71, 78, 79, 83, 84, 93, 106, 133; https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2014_e/its2014_e.pdf(Erişim:  05.09.2015) [12]http://data.worldbank.org/country/kazakhstan (Erişim:  05.09.2015) [13]Aleksandra Jarosiewicz, “Kazakhstan – Tough Times for the Tenge”, http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2015-08-26/kazakhstan-tough-times-tenge (Erişim: 05.09.2015)